مقاله زیر حاصل همفکری و بررسی های مشترک من و داماد عزیزم امید جونه که در کلاس کنفرانس داد و من ازش اجازه گرفتم برای استفاده دوستان وبلاگیم رو وبم درج کنم و برای اینکه حوصلتون سر نره در چند بخش ثبت کردم امیدوارم ازش بهره ببرین .... 

 ...  و یرزقه من لا یحتسب ...

 صندوق های قرض الحسنه، چالش ها و راهکارها

استاد گرامی : جناب آقای دکتر مهدی مفتح

تهیه کننده : امیدعلی صالحی

سال تحصیلی 92-93

چکیده

قرض الحسنه به عنوان یک رفتار اقتصادی برگرفته از حاکمیت ارزش های اسلامی، از انگیزه های معنوی و اخروی دینداران مسلمان بشمار می رود و همواره مورد توجه افراد، صاحبنظران، سیاستگزاران و کارشناسان اقتصادی است. قرض گرفتن در جهت رفع یکی از نیازهای ضروری انسان قابل توجیه است اما به خودی خود امر پسندیده ای نیست و نباید عزت و ارزش انسان زیر سوال باشد.

بانک ها و موسسات پولی حاکمیتی در نظام اقتصادی اسلامی شیوه ای جایگزین رباخواری و سودجویان محسوب می شوند. در این شیوه پاداش اخروی و نیت خیرخواهانه مدنظر قرض دهنده وافزایش توان مالی برای بازپرداخت آن از سوی قرض گیرنده مطرح می باشد.

توضیح و تبیین مفهوم قرض الحسنه ، نقش آن در رفع نیازهای اجتماعی و اقتصادی جامعه ، تأثیر نهاد قرض الحسنه بر متغیرهای مهم اقتصادی (مصرف، پس انداز، پول و...) ، بررسی چالش های آسیب زای فراروی آن و ارایه راهکارهایی در جهت بهبود وضعیت موجود از اهداف تدوین مقاله حاضر است.

اشاره

در سالی که به سال حماسه اقتصادی مزین است توفیقی برای ما دانشجویان علوم اقتصادی است تا در مسیر رشد و توسعه کشور در مسیر رهنمودهای مقام معظم رهبری برای رسیدن به اهداف چشم انداز و سیاشتهای نظام طوری حرکت نماییم که قدرت مانور اقتصادی به عنوان الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت داشته باشیم.

چرخه تولید و پیشرفت نهادهای تولیدی و خدماتی به وسیله منابع مالی به حرکت در می آیند. پویایی اقتصادی و تکمیل و راه اندازی پروژه های مختلف اقتصادی نیازمند سرمایه هایی است که سرمایه گذار به تنهایی نمی تواند از عهده اجرای تمام و کمال آنها برآید. لذا برای حمایت از این فعالیتها، تعریف مناسبی برای ایجاد ارتباط میان تامین کننده مالی و حمایت کننده با عامل، مدیر، سرمایه گذار و کارآفرین ضرورت می یابد که با تعریف آن در غرب متفاوت می شود.

در تامین منابع اسلامی هرگونه پرداخت مازاد بر اصل پول ممنوع است در نظام اسلامی وام دهنده باید در سود و زیان حاصل از پرداختهای خود سهیم و شریک باشد، کسب درآمد و بدست آوردن پول از پول وجاهتی نداردتامین مالی باید فعالیتها را حمایت کند. بهموجب مواد 7تا 17  فصلسومقانون بانکداریبدونربادرایران،،عمدهنیازهایمالی باید با نگاه حمایتی و توانمند سازی تامین مالی نماید و بدین صورت به ماندگاری طرح های اقتصادی کمک شود. برجسته ترین ویژگی این قانون اجتنابازرباست. قرض الحسنهبهعنوان یک ابزارمناسبدرجهتتحقق روشکلی »حرمتربا « می تواند نقشموثری در تامین نقدینگیفعالیتهای مالی در نظام اقتصادی بدون ربا باشد.

همچنین اسلام بر خلاف نظام سرمایه داری که دلیل اصلی مشکلات اقتصادی را محدود بودن منابع طبیعی از یک سو و نیازهای متنوع انسان از سوی دیگر می داند، ریشه اساسی مشکلات مزبور را توزیع ناعادلانه و سهل انگاری در استفاده صحیح از منابع طبیعی می داند به همین دلیل، نظام اقتصادی اسلام به توزیع درآمد در تمام مراحلش (قبل از تولید، بعد از تولید و توزیع مجدد) برای رفع این مشکلات اهمیت داده است از این رو، نظام اقتصادی اسلام قر ض الحسنه را به عنوان یکی از شیوه ها و ابزارهای مؤثر برای کاهش نابرابری توزیع درآمد در نظر گرفته است که با برقراری جریان پول از طبقات ثروتمند به سمت طبقات کم درآمد وایجاد زمینه تغییر الگوی تولید، افزایش اشتغال و تأمین نیازهای ضروری طبقات مزبور می تواند درجهت تثبیت درآمدها بین نیازمندان و عدم تمرکز ثروت نقش فعالی داشته باشد.

بیان مسئله

قرض در لغت به معنای قطع کردن با دندان است و زمانی که گفته می شود فردی به فرد دیگر قرض داده است یعنی مالی را که او می طلبد از خود جدا نموده و به او عطا کرده است.

در اصطلاح فقهی قرض به معنای این است که کسی مال خود را به دیگری تملیک کند، البته به این صورت که قرض گیرنده نسبت به ادای خود آن مال یا مانند آن و یا قیمت آن ضامن شود و تعهد نماید.

قرض دادن به عنوان یک عمل خیرخواهانه و نیاز فطری بشر است و از زمانی که خداوند انسان را آفرید و روح خود را در او دمید و فضایل بشر نضچ یافت قرض دادن در میان آدمها نهادینه شد. بنابراین پیشینه نهاد قرض به سابقه زندگی اجتماعی انسان ها برمی گردد و نیاز به برخوردای از منابع دیگران در هنگام احتیاج و باز پرداخت اصل در آینده از ملزومات زندگی اجتماعی بوده است. در مقابل سودجویان نیز که در وادی شیطان قدم برمی دارند از این نیاز طبیعی بهره جسته و ربا را وسیله ای برای استثمار نیازمندان بکار گرفتند و از سوی دیگر خیرخواهان و اندیشمندان به مبارزه با این حرکت انحرافی برخاستند.

ادیان الهی نیز به انحای مختلف مخالفت خود را با این موضوع اعلام داشته و فضیلت قرض دادن را منوط به عدم انتفاع و سود دانسته اند. تاریخ نشان می دهد که در قرون وسطی تا پایان قرن سیزدهم که کلیسا حاکمیت داشت اخذ ربا مطلقا حرام بوده است.

با ظهور اسلام و توصیه به قرض الحسنه به منظور ارتقای توانایی مسلمانان بی بضاعت از سوی اغنیاء این سنت نیکو به عنوان یکی از مهمترین آداب شمرده شده و به دلیل گسترش شدید رباخواری در شبه جزیره عربستان دین مبین اسلام مبارزه با ربا را سرلوحه تعالیم دینی قرار داد چنانچه در قرآن کریم این عمل قبیح معادل جنگ و محاربه با خدا مطرح شده است.

در روایات و احادیث بسیار و متواتر از شخص رسول الله (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام پیرامون اعطای وام بدون بهره و یا قرض الحسنه پاداشهای ارزشمند دنیوی و اخروی عنوان شده است.

اینک نیز نهاد قرض الحسنه در همه جوامع انسانی به صورت منظم و تشکل یافته و نیز به صورت فردی و غیر منسجم فعالیت دارد.

بی تردید ظهور و بروز هر رفتاری از جمله رفتارهای اقتصادی ناشی از انگیزه های درونی انسان ها می باشد و جایگاه هر رفتار ارزشی وقتی هویدا وی گردد که ضد ارزشی پدید آید. قرض الحسنه از منظر عرضه کنندگان وجوه شامل رفتارهایی است که ایثار عامل اصلی تحقق آن است مانند انفاق، صدقه، وقف، هبه، عاریه،قرض الحسنه و ... نه رفتارهایی که با انگیزه سود ابراز می شوند مانند بیع (خرید و فروش)، اجاره، مشارکت، مضاربه و...

همچنین، قرض الحسنه با مشارکت، مضاربه و ... نیز تفاوت دارد، زیرا انگیزه اصلی در تمام این قراردادها بهره مندی از سود بیشتر است وماهیت آن متفاوت جنبه ربوی. در حالی که صدقه و انفاق نه تنها بدنبال سود نیستند، بلکه از اصل نیز در راه ارز شها و اعتقادات خویش صرف نظر می نمایند. که با این کار موجب ترویج تعاون اجتماعی و رفع نیازهای بسیاری از نیازمندان جامعه می گردند و هرچه حاکمیت ارز شهای اخلاقی در آن جامعه بیشتر باشد، تحقق این رفتار بیشتر است.

عاریه نیزرفتاری شبیه قرض الحسنه دارد که به موجب آن احد از طرفین به طرف دیگر اجازه می دهد که ازعین مال او مجانا منتفع شود (ماده 635 ) با این تفاوت که در قرض الحسنه مقترض می بایست در پایان مهلت مقرر عین یا مثل یا قیمت آنرا بپردازد، اما در عاریه مال به عاریه گیرنده تسلیم می شود تا از آن منتفع گردد و در وقت مقرر عین آن را پس دهد. بنابراین، انتقال آن با بقای عین (و نه تغییر آن)ممکن است.

• قرض الحسنه از منظر متقاضیان وجوه عده ای هستند که صرفاً توانایی بازپرداخت اصل پول را دارا می باشند که این افراد اغلب برای نیازهای مصرفی و سرمایه گذاری های کوچک تولیدی و خدماتی به این تسهیلات نیازمندند اما کسانی هم وجود دارند که نه تنها توانایی بازپرداخت سود را ندارند، بلکه نمی توانند اصل پول را نیز بازگردانند که برای این افراد نیز انفاقات واجب (زکات و ...) و مستحب (صدقات مستحب و ...) تأکید شده است.

اثرات قرض الحسنه بر متغیرهای اقتصادی و اجتماعی

قرض الحسنه به دلیل توزیع عادلانه درآمد تأثیرات قابل ملاحظه بر مصرف بویژه در میان اقشار کم درآمد دارد.

مصرف جاری دریافت کنندگان پس از دریافت قرض الحسنه افزایش، اما در ماه های بعد به دلیل بازپرداخت وام میزان مصرف آنها کاهش می یابد لذا باید دریافت کننده وام مجبور به تلاش بیشتر برای کسب درآمد بیشتر در دوره های بعدی گردد تا این تسهیلات در رفع نیازهای اجتماعی و اقتصادی جامعه اثرگذار باشد.اگر قرض الحسنه به واسطه کمک های بلاعوض باشد در توزیع درآمد موثر است اما اگر از طریق وام و ایجاد بدهی باشد با توجه به تلاش قر ض گیرنده برای رهایی از بدهی احتمالاً تأثیر زیادی بر مصرف کل نخواهد داشت.

 فرد مسلمان براساس اعتقادات دینی خود، درآمد قابل تصرف را به مصرف حال (مصرف شخصی، صدقات، انفاقات و...) و پس انداز تقسیم می کند و چون قرض ربوی حرام است پس انداز را نیز برای به قرض الحسنه و سرمایه گذاری در مشارکت تقسیم می کند.

از آنجایی که در متون اسلامی ثواب بسیاری برای قرض الحسنه ذکر شده است، انتظار اختصاص بخشی از پس انداز به این عمل پسندیده خلاف واقع نیست. لذا می توان گفت که قرض الحسنه بر میزان پس انداز جامعه تاثیر دارد.

قرض الحسنه و خلق پول باید یادآور شد که هرگاه بانکها یا مؤسسات اعتباری اقدام به قبول سپرده جاری و افتتاح حساب جاری نمایند قادر خواهند بود که پول تحریری خلق کنند.

همچنین اگر قرض الحسنه به موضوع تولیدی بپردازد در اشتغال و کاهش نرخ بیکاری موثر است و اگر صرف خرید کالاهای مصرفی شود، افزایش تورم را به همراه دارد.

فرد مسلمان موقعی متقاضی وام می شود که نیاز ضروری به آن داشته باشد قرض الحسنه موجب می شود تا تقاضا برای کالاهای اساسی افزایش یابد و با افزایش تقاضا و سودآورتر شدن تولید این نوع کالاها انتظار می رود، الگوی تولید کشور به سمت کالاهای اساسی جریان یابد که همین امر زمینه را برای توسعه پایدار متناسب با جوامع توسعه نیافته به ویژه جوامع اسلامی فراهم می کند.

مقایسهمیان قرض الحسنه درشرق وغرب

درسال 1974 به عنوان بانکی اخلاقی و انسانی و زیست محیطی درشهر بوخوم آلمان تأسیس شد بانیاینایدهدرآلمانبانکیاستبهنام Leihen und SchenkenGesellschaft fur و یا GLS که تا به حال ازموفقیت چشمگیری برخوردار بوده است. افرادی که دراین بانک سرمایه گذاری می کنند، شخصیت های حقیقی وحقوقی هستند که بر اساس تمایل به پیشرفت و توسعه اقتصادی، به طور کلی این بانک راپشتیبانی می کنند. که دراین صندوق های غیرانتفاعی پس انداز می کند، باید این واقعیت را در نظر بگیرد که به پول او سود ویژه ای تعلق نخواهد

گرفت وحتی این امکان نیز وجود دارد که در بخش هایی زیانی هم به پس اندازها برسد. ما به کسانی که دراین صندوق ها سرمایه گذاری می کنند پیشنهاد می دهیم که تنها بخشی از پس .« انداز خود را دربانک ما سرمایه گذاری کنند با توجه به آن چه ذکر شد، این که بانکی تنها بر اساس دیدگاه اخلاقی و انسانی پایه گذاری شود، در نگاه نخست عجیب به نظر می آید؛ اما پیشینه موفقیت آمیز سی ساله این بانک نشان می دهدکه چنین ایده ای واقعی و امکانپذیراست. کشورهای دیگری هم هستند که درتأسیس چنین بانک هایی پیشینه طولانی تری دارند که از آن جمله می توان به کشورهای پرتقال و هلند سال هاست که eukro kredit اشاره کرد. برای نمونه، بانک درکشور هلند به این سیستم عمل می کند. همچنین درکشورهای درحال رشد درآسیا مانند بنگلادش، چنین بانک هایی فعال و موفق بوده اند. آن چه اساس کار این بانک ها راتشکیل می دهد، پیروی ازقانون های معتبرکشور متبوع درباره نهادهای غیرانتفاعی هدفی اخلاقی و انسان GLS است. به عبارت دیگر اگرچه بانک دوستانه دارد، ولی این هدف را تنها درچارچوب قوانین و مقررات نهادهای غیر انتفاعی درآلمان دنبال می کند.

شایان ذکر است که بانکداری بدون بهره درکشورهای ترکیه، سوئد، پاکستان، مالزی و اردن نیز از سال ها قبل آغاز شده وادامه دارد و فعالیت هایی از جمله ارائه خدمات بانکی غیرربوی، خدمات اجتماعی و تأمین مالی و سرمایه گذاری در این بانک ها درحال انجام است.

پیش از ایجاد نخستین صندوق قرض الحسنه درتهران، درکشورهای عربی گاه و بیگاه نهادهایی « قروض اسلامی » یا « بنوک اسلامی » درمساجد، وجودداشتند،

سخن آخر این که صندوق های قرض الحسنه بر اساس آیه 11 سوره حدید استوارند که در آن، به وام نیکو که برای وام دهنده پاداش سودمندی دربرخواهدداشت، اشاره شده است. برپایه این اصل، صندوق قرض الحسنه، دریافت های خود را از افراد نیکوکاری تأمین می کند که از بهره مندی از سود پس اندازهای بانکی صرف نظر می کنند.

این مبحث ادامه دارد  ...