چالش های فرا روی قرض الحسنه در ایران 

بی تردید نظام بانکی ایران به دلیل آنکه سوغات وارداتی از کشورهای بیگانه است بنابراین متفاوت از زیربنای اعتقادی بوده و متناسب با آداب دینی مردم ما نمی باشد فلذا وجود سیستمهای مردمی قرض الحسنه, به دلیل دوگانگی اهداف و شرایط آن با بانک های متعارف، که منجر به دوگانگی و بلکه چندگانگی در نگرش های مختلف شده که برخی اصالت را به سود و عده ای نیز بر رفتارهای اخلاقی، دینی و انسانی پافشاری می کنند و همین امر موجب بروز چالش ها و آسیب های جدی به تسهیلات بانکی و سردرگمی مردم و مجریان شده است.

دراین مبحث به برخی از این مسائل و مشکلات اشاره می شود و ان شاءالله راهکارهای اشاره شده در این مقاله در رفع این موانع بتواند برای سیاستگذاران و برنامه ریزان موثر و مفید باشد.

v    ورود فعالیتهای قرض الحسنه به سیستم بانک های متعارف

همانطور که می دانیم هدف اصلی و ذاتی سیستم، بانکداری به حداکثر رساندن سود است و اجتناب از تسهیلات تکلیفی در بانک ها پایین بودن سطح سوددهی بانک می باشد. حفظ مشارکت با حداکثر سود دهی نشان دهنده این نکته مهم می باشد که ورود فعالیت قرض الحسنه با توجه به تعریف اصلی آن مبنی بر بازگرداندن اصل پول از سوی وام گیرنده منافات دارد.

شاخصه دیگر بانکهای متعارف میزان موفقیت در جذب سپرده ها و میزان موفقیت در تخصیص بهینه منابع است. پر واضح است که این دوشاخصه نیز همبستگی زیادی با حداکثرسازی سود دارد بنابراین بانک ها برای جبران این نقیصه به دادن جوایز متوسل شده اند. اگر به معنی توزیع درامد مناسبتر و اهداف اجتماعی دیگر باشد با اهداف ذاتی و ماهوی بانک ها سازگاری ندارد و در هیچ بانکی چنین نگرشی اعمال نمی شود بلکه برای ایجاد انگیزه بیشتر و کارآیی مورد نظر بانک ها اینگونه برداشت می شود که اگر سود بانک را دوبرابر کنند تشویق خواهند شد و این واقعیت بیانگر آن است که نظام بانکداری بدون ربا مانند بانک های متعارف، صرفا برای حفظ روح مشارکت براساس مکانیزم سود فعالیت می کنند. البته در نظام اقتصادی اسلامی، نهاد بانک با رعایت موازین شرعی به عنوان موسسه انتفاعی، ضمن انجام خدمات و وظایف مورد نظر و رفه نیاز زندگی اجتماعی، حداکثرسازی سود را هدف اصلی و ذاتی خود قرار داده است و قضاوت در مورد شرعی و یا غیر شرعی بودن آنها از طرف ما نه جایگاه دارد و نه منصفانه است.

v    عدم تطابق کامل میزان سپرد ه های قر ض الحسنه و تسهیلات قر ض الحسنه

بخش مهمی از منابع قرض الحسنه بانکها به مصرف وام رفع احتیاج کارکنان خود آن بانکها می رسد که نسبت تسهیلات قرض الحسنه به سپرد ه های قر ض الحسنه به 70 درصد می رسد که تأسیس صندوق قرض الحسنه در موسسات اعتباری و تفکیک حسا بهای مربوطه، آسیب جدی در تطابق میزان سپرده های قر ض الحسنه و تسهیلات قر ض الحسنه می باشد.

v    طبق بررسی های به عمل آمده درصورتیکهسپردههایقرضالحسنهبخشخصوصینزدصندوقهایقرضالحسنهرا 24 درصد برحجمشبهپولبیفزاییم،ملاحظهمیشود،نرخرشدنقدینگیبهطورمتوسطسالیانه 47درصدافزایشمییابد درحالیکهسپردههای مذکوردرمحاسباتفعلیحجمنقدینگی،منظورنمیشودوبهاینترتیب،نقدینگیبخشخصوصیکمترازآنچهعملاًوجوددارد،درنظرگرفتهمیشودوهمینامرسببخطادراندازهگیریمتغیرهایپولیمی گردد.

v    صدور مجوز تأسیس صندوق های قرض الحسنه و نظارت آنها از سوی دستگاههای غیر مرتبط یکی از مسائل مهمی است که مشکلات بغرنج به همراه می آورد.

تصمیم مدیریتی و هماهنگی وزارت کشور ، نیروی انتظامی ،وزارت اقتصاد و بانک مرکزی  اگرچه شرط لازم می باشد اما کافی نیست و نیاز بازنگری در مصوبه ها و قوانین موجود در این زمینه است. این صندوق ها روز به روز ایجاد و به قول معروف بدون ضابطه مثل قارچ سبز شدند و حتی اکثر نهادها و سازمان ها انواع قرض الحسنه های نادرست را به راه انداخته اند. مجموعه تخلف نهادها، مردم و ...، به اضافه ُ کندی عملیات بانکی و عدم خدمات رسانی بانک به مردم، جملگی این موارد را به وجود آورد ه اند. باید در اصلاح نظام بانکی را بازنگری شود. لازم می دانم در این بخش نمونه ای را اعلام کنم و آن « مؤسسه بانگ صبا» بود که روبروی وزارت کشور ایجاد شد جالب این که حرف « گ» را مثل « ک» نوشت که مردم فکر کنند که این یک بانک است و  با نهایت جسارت کار بانکی می کند که تداوم آن حتمًا به ضرر اقتصاد کشور است.

 v    بدیهیاستورودصندوقهایقرضالحسنهدرنظامپولیازطریقایجادشبهپولدر ضریبفزایندهپولیبرعرضهپولتأثیرمیگذارد.

v    محاسبه هزینه قراردادهای قرض الحسنه در بانک ها برای آنکه بانک بتواند آن را به شیوه ای که از نظر شرعی صحیح است و شباهت به اخذ ربا ندارد ، از مشتریان خود بگیرد . گرفتن کارمزد متناسب با مبلغ و مدت قرض، چون شباهت به نرخ بهره دارد از نظر فقها مجاز نمی باشد که در این صورت هزینه قرارداد ممکن است به شکل مقطوع یا اشکال دیگری که مدیریت بانک تجویز می کند و در عین حال شباهت به طرق ربوی ندارد گرفته شود.

v    یکی از آسیب های موجود در سیستم بانکی این است که بانکها به رغم اهداف و تشکیلات مأموریتی خود متولی قرض الحسنه شده اند.

v     قرض الحسنه هایی که مؤسسات انتفاعی پولی تبدیل شد ه اند و با نر خهای بالا سپرده می گیرند و به مشتریان خود تسهیلات می دهند و به گفته صاحبنظران و مسؤولان بانک مرکزی براساس قوانین پولی و بانکی حاکم بر کشور این مؤسسات قرض الحسنه نیستند؛ چرا که عملیات آ نها به اعطای وا مهای ضروری و اضطراری کوچک محدود نیست.

v    بسیاری از مؤسسات به جز دریافت سپرد ه های ریالی، سپرده های ارزی نیز دریافت میکنند و عملاً کار این مؤسسات به عملیات زیرزمینی تبدیل شده است. افزو ن براین، افتتاح حساب جاری، حساب مد ت دار، صدور دسته چک و پرداخت سود از جمله تخلفاتاینمؤسساتاست. ایندرحالیاستکهمؤسساتمذکورتحتنظارتوکنترل بانکمرکزیقرارندارندوعملکردآنهاسبباخلالدربازارپولوسرمایهوگاهیعدم اثرگذاریسیاستهایپولیمیشود.

v    بحرانهاو اختلالاتی  کهبرخیصندوقهای قرض الحسنهباعملکردخودوبدوننظارتبانکمرکزیدربازارمالیکشورایجادمی کنند. ازجملهاخلالهامیتوانبهرشدنقدینگی،افزایشضریبفزایندهپولیودرپیآن،افزایش نرختورم،عدمتعهدبهسپردهذخیرهقانونیووامدهیبیشازحدومهمترازآن،فعالیتهای صوریوپولشوییاشارهکرد.

v    عدم نظارت بر صندوق ها

گرچهابزارسپردهقانونیبهصورتیکیازابزارهایاعمالسیاستپولیدراختیاربانک مرکزیاست،تغییراتآنبهدلیلوجودنهادهایخارجازمقامنظارتوهمچنینبهدلیلوجودنرخ

v    ذخیرهاحتیاطیکهآنهمدراختیاربانکمرکزینیستنمیتواندنتایجموردانتظارراداشتهباشد  .