مریم ارشدى‏

[در آموزه‏هاى دینى تربیت و دانش پژوهى یا آموزش و پرورش دو بال همان براى رسیدن به کمال محسوب مى‏شوند. صبغه دینى و فرهنگى انقلاب اسلامى نیز ایجاب مى‏کند این امر هدف اصولى در نظام آموزى جمهورى اسلامى ایران باشد. اما باید اذعان کرد که طى 25 سال گذشته این دو بال همسان و همگون رشد و تکامل نیافته‏اند. رشد شاخص‏هاى آموزشى بدون همراهى شاخص‏هاى ارزشى و معنوى، اثرات زیانبارى در توسعه همه جانبه داشته، موجب عدم تعادل در جامعه مى‏شود.
در این مقاله ضمن بررسى موضوع تربیت اجتماعى، علمى و دینى دختران، میزان تربیت‏پذیرى آنان و الگوهاى ارائه شده در امر پوشش و حجاب، اوقات فراغت و ازدواج مورد کنگاش قرار گرفته، با توجه به واقعیات موجود، راهکارهاى اجرایى آن نیز توصیه شده است.]

مقدمه‏

«تربیت»، هدایت و اداره جریان رشد و تکاملى بشر است، به گونه‏اى که با به فعلیت رساندن و شکوفا کردن استعدادهاى بالقوه به سوى کمال مطلق یعنى خداوند متعال رهنمون شود و در سایه آن به کمال برسد.
این کار آنگاه میسر است که آدمى خود و جهان را بشناسد. نیز در عصر فن‏آورى، از اخلاق دینى بهره جوید و در متن برنامه‏ریزى‏هاى تربیتى، مهارت زندگى را بیاموزد و نسلى رشد یابد که در مسیر دگرگونى‏ها بازیچه نشود؛ در عین ریشه داشتن در گذشته و بر آمدن از حال به آینده، جهت‏دهنده و معنادهنده آن باشد.
در معناى «رشد» گرچه عمدتاً رشد طولى مد نظر است اما وقتى در کنار تربیت و در عرض آن قرار مى‏گیرد، بالا بردن ارتقاى سطح خواسته‏ها، بایدها و نبایدها و در پایان نحوه شدن را آن گونه که هست، ترسیم مى‏کند و آنچنان که باید باشد، تعریف مى‏نماید.
وقتى از «دختران» سخن به میان مى‏آید مفهوم دختر در مقابل پسر تعریف مى‏شود و نقش‏هاى دو جنس کنار یکدیگر تنظیم و تعیین مى‏گردد، در حالى که رفتار دختران، برگرفته از زمینه و بسترى است که ساخته و پرداخته فضاى تاریخى - اجتماعى براى آنهاست و تجلى آن در سنت‏ها، قوانین، مناسبات و بخصوص نوع برخورد، رفتار و انتظارات مردان از زنان نمود پیدا مى‏کند. تربیت و رشد دختران، ضمن اهمیت و ضرورت آن، زمانى به نتیجه مى‏رسد که همراه آن آموزش و پرورش پسران نیز مورد توجه قرار گیرد و گرنه پیامدهاى بسیار بدى مى‏آورد.
دگرگونى‏هاى فکرى و نگرشى اگر تنها در دختران ایجاد شود، رشد ناموزون اجتماعى را سبب شده و ناخودآگاه آنها را در ایفاى نقش‏ها و انتظارات از مردان و جامعه متحول کرده، میان زنان و مردان، خانواده و جامعه، ناهمخوانى و تعارض ایجاد مى‏کند که پیامدهاى بد آن در فرزندان، نهاد خانواده را نااستوار خواهد کرد.
اگر به تربیت دختران نیز توجه نشود، محروم کردن جامعه از مربیان و تلاش آنها در تربیت نیروهاى کارآمد و توانا، با رفتار و کارکرد ضد اجتماعى نمایان مى‏گردد.
دختران و پسران ایرانى به طور متوسط در 13 - 11 سالگى به بلوغ مى‏رسند (میانگین سنى بلوغ دختر و پسر با این توجه که دختران از حدود 9 سالگى به بعد و پسران در حدود 15 سالگى بالغ مى‏شوند) و به طور میانگین در 28 - 26 سالگى اکثر آنها متأهل و شاغل مى‏شوند، از این‏رو سازمان ملى جوانان این فاصله سنى را که در کشور حدود 15 سال مى‏باشد «دوره جوانى» مى‏نامد. جوان و جوانى دورانى است که تمامى قواى زیستى، روحى، روانى، فکرى و عاطفى دچار تغییرات اساسى گردیده و بر هر یک از این دگرگونى‏ها، قانونمندى خاصى چیره است، بنابراین مهندسى دنیاى پرتلاطم جوانى از پیش‏نیازهاى اصلى برنامه ساماندهى در کشور شمرده مى‏شود.
دوره جوانى در دختران به دلیل نوع ساختار ذهنى و روانى و تاریخى، از حساسیت ویژه‏اى برخوردار است که با فعالیت آگاهانه، محققانه و دلسوزانه علما و مسئولان این مرز و بوم (که دل در گرو اسلام، انقلاب و سربلندى ملت ایران دارند) به سر منزل مقصود خواهد رسید. در عین حال در «جمهورى اسلامى ایران» باید رشد دختران جوان با حفظ باورها و اعتقادات دینى و ارزش‏هاى ملى هماهنگ شود تا الگوى نو از زن مسلمان ایرانى در جهان را ارائه کند.

درآمد

نگاهى به وضعیت فرهنگى پیش از انقلاب اسلامى نشان مى‏دهد که بیشتر دختران جوان به دلایل بسیار، از حضور در محافل علمى، فرهنگى و اجتماعى محروم بودند. خانواده‏ها به خاطر عدم اطمینان به فضا و نظام آموزشى و ارزش‏هاى حاکم در رژیم، دختران خود را حتى از رفتن به مدرسه باز مى‏داشتند. مردم، دانشگاه را کانون مروّجان ضد دینى مى‏دانستند. واکنش زنان به سبب غیرت اجتماعى، آنان را به گوشه‏گیرى و انزوا هدایت مى‏کرد.
زنى که به دلیل اختناق شدید حکومتى و جوّ نامناسب فرهنگى حتى در داستان‏ها و ضرب‏المثل‏ها تحقیر مى‏شد، خود را موجودى بدبخت، عقب‏افتاده و ناقص مى‏پنداشت و در صدد یافتن راه نجات بود. با شنیدن فریاد دروغین زیر عنوان آزادى، فرهنگ بیگانه رواج یافت. وضعیت خفقان‏آور آن زمان و رها کردن دختران جوان در جهالت و بى‏خبرى از دستورهاى اسلام و مصالح جامعه، موجبات فراگیر شدن بى‏عفتى و بى‏توجهى به ارزش‏هاى اسلامى به میزان نادانى و حقارت‏شان شد.
در آن زمان از سازمان‏ها، رسانه‏ها، همایش‏ها، مجلات و کتب ارزشى خبر چندانى نبود بلکه فیلم‏ها، سریال‏هاى تلویزنى، جشن‏ها، شب‏نشینى‏ها و برنامه‏هاى پر زرق و برق ضد دینى، آشکار و نهان با برنامه‏ریزى دقیق از سوى حکومت به فراوانى به کار فرهنگ‏زدایى و ترویج بى‏بند و بارى، برهنگى و ... مى‏پرداخت.
تشکیلات گسترده کاخ جوانان براى تشویق دختران و پسران به عضویت در آن با اردوهاى مختلط تابستانى در سواحل دریاى شمال، بر ضد دین و فرهنگ ملى، آداب و سنن و ارزش‏هاى مذهبى جولان مى‏داد.
خوشبختانه انقلابى عظیم زیر پرچم اسلام، دست استعمارگران را از کشور بُرید. حرکتى که آغاز شد خاستگاه نگرش غیر سنتى از دین و فرهنگ غالب داشت. اسلام ناب محمدى به فرمایش امام خمینى به رغم سیطره ظلم و جهل، نقاب از رخساره برمى‏کشد و روشنگرى آغاز مى‏شود. ابزار کار، دانش است و منطق شیوه کردار، لطف است و مرحمت. روش تبلیغ، آموزش قرآنى «جدال احسن» است. محافل عیش و طرب جوانان، به کانون‏هاى بحث و تبادل نظر تبدیل مى‏شود.
جوانان مسلمان، در قالب انجمن‏هاى اسلامى، اندیشه و بینش و منش دینى را ترویج مى‏کنند. روش‏هاى تربیتى بیمناکانه و تهدیدآمیز از بین مى‏رود و روش‏هاى محبت‏آمیز، معقول و منطقى جایگزین مى‏شود. خوشرویى، نرمخویى، عدم تفحص در امور داخلى و خصوصى جوانان و کمک به حل مشکلات مالى و تحصیلى دانشجویان مورد تذکر علما و روحانیون قرار مى‏گیرد و تجربه این دهه، الگوى جوانان جهان مى‏شود.
در این دوره آنچه براى دختران جوان اهمیت دارد، معنویت است؛ شور و عاطفه و احساس دختران با عشق خدایى سرشته مى‏شود و معیار انتخاب و ازدواج، تجلى واقعیات انسانى و ابزارى براى احیا، تقویت و تکامل این هویت است.
مشارکت اجتماعى، سیاسى و فرهنگى دختران جوان، و آنچه که تا پیش از این از دیدگاه عرف، ننگ محسوب مى‏شد، به عنوان شعور و شعائر دینى مطرح مى‏شود. در این زمان نقش امام راحل و رهبران دینى و سیاسى روشنفکر براى هدایت هیجان‏هاى جوانى و انرژى دختران جوان قابل ستایش است.
اکنون بیش از ربع قرن از پیروزى انقلاب اسلامى و استقرار نظام جمهورى اسلامى مى‏گذرد. انقلابى که بیش از آنکه سیاسى باشد، فرهنگى است. در این مدت، رسانه‏هاى ارتباط جمعى، مروِّج اسلام و تبلیغ‏کننده ارزش‏هاى اسلامى بوده‏اند. نیز چندین نهاد، سازمان و ارگان رسمى و غیر رسمى، متولى تربیت و ترویج آداب و سنن مذهبى‏اند.
سازمان تبلیغات اسلامى، با تشکیلاتى گسترده دست‏اندرکار پرورش فرهنگ دینى در سراسر کشور و خارج است. بخش گسترده‏اى از تبلیغات حوزه علمیه با امکانات درخور، حفظ و بالندگى ارزش‏هاى دینى و گسترش آموزه‏هاى فرهنگ مذهبى را بر عهده دارد. روحانیون در شهرها و روستاها به ارشاد مردمان مشغولند. نظام آموزشى کشور، کتب درسى، قوانین و مقررات اجتماعى بازسازى شده و توسط فرهیختگان اسلامى و نخبگان دین سامان یافته است. اما با وجود همه اینها از وضع فرهنگى جوانان مى‏نالیم، از بدحجابى و کم‏حجابى دختران شِکْوه داریم و هر از چند گاهى با اعتراضات خیابانى و بگیر و ببندهایى که در بسیارى موارد از ملاحظات و رهیافت‏هاى روان‏شناختى فاصله دارد در پى اصلاح آنان (که به نظر ما پاى‏بند به ارزش‏هاى دینى نیستند) هستیم.
35 درصد از دختران جوان، نظاره‏گر خواسته‏هاى سیاسى احزاب و گروههاى درگیر در کشورند و خواستار حقوق شهروندى مساوى با پسران هستند. آزادى در تصمیم‏گیرى در سطوح خانواده و اجتماع را مورد تأکید قرار داده، احترام به حریم خصوصى جوانان خصوصاً دختران را ضرورى و عاملى جهت افزایش حس خودباورى و تقویت حضورشان در جامعه مى‏دانند. امنیت اجتماعى را نیز به عنوان پیش‏نیاز حضور در عرصه‏هاى مختلف مطرح مى‏کنند و از وضع موجود اظهار نارضایتى مى‏نمایند. چنان که از تبعیض‏هاى موجود در خانواده و اجتماع بین دختران و پسران به ویژه در زمینه‏هاى اقتصادى، حقوقى و اجتماعى شِکْوه دارند و بر لزوم سیاستگذارى و تغییر نگرش عمومى بر اساس عدالت جنسیتى تأکید مى‏کنند. نیز از محدودیت‏هاى ورزش و تفریح دختران و کمبود فضاى مناسب و نابرابرى‏هاى موجود در بُعد آموزش مى‏نالند. چنان که رویه‏ها و تصمیمات غلط رایج و تفسیر سلیقه‏اى از دین، ضعف قانون و عدم روحیه خودباورى را مانع پیشروى خویش مى‏دانند.
در این مقاله، بدون اینکه فرد یا گروه، سازمان یا نهادى را مقصر بدانیم، با بیان مسئولیت‏ها، موفقیت‏ها و واقعیت‏هاى فرا روى تربیت و رشد دختران، امیداوریم مطالب ارائه شده در سیاستگذارى‏هاى اجتماعى و برنامه‏ریزى‏هاى اقتصادى و خطمشى فرهنگى کشور، مورد نظر مسئولان قرار گیرد.